Universiti dan krisis akal budi: Ilmu diganti saman, dendam

Penulis pernah berbincang dengan beberapa pensyarah muda mengenai pentinya wacana ilmu dibudayakan bukan budaya retorik saman-menyaman, emosi dan perdebatan tanpa faedah. Walaupun budaya fitnah amat berleluasi dalam dunia tanpa sempadan, ahli akademik tidak harus terjerumus dengan jerat kedangkalan akal budi.

Universiti sepatutnya berdiri di atas keilmuan, kebebasan berfikir dan akal budi, bukan pada kuasa dan ketakutan. Namun, dalam beberapa tahun kebelakangan ini, sebahagian institusi pengajian tinggi di tanah air menunjukkan tanda-tanda kemerosotan budaya ilmu apabila perbezaan pandangan diurus dengan ugutan, tekanan, dan tindakan undang-undang terhadap sesama ahli akademik.

Fenomena ini mencerminkan bukan sekadar kegagalan pentadbiran, tetapi keruntuhan falsafah keilmuan universiti itu sendiri — apabila wacana diganti oleh dendam, dan hujah diganti oleh saman. Ia menandakan bahawa akal budi telah disingkirkan dari ruang ilmu, digantikan dengan politik kecil dan keangkuhan jawatan.

Tradisi Ilmu dan Adab Perbezaan dalam Sejarah Islam

Dalam tradisi Islam, ilmu tidak pernah tumbuh dalam suasana takut. Ulama dan ilmuwan berbeza pandangan, tetapi dengan adab dan hujah. Ikhtilaf al-ulama’ rahmah — perbezaan pendapat itu rahmat — menjadi prinsip utama tamadun keilmuan Islam.

Imam al-Ghazali (1058–1111) dan Ibn Rushd (1126–1198) berbeza secara mendasar dalam falsafah, tetapi masing-masing menulis karya besar untuk berhujah, bukan menjatuhkan maruah lawan. Karya Tahāfut al-Falāsifah (Kerancuan Ahli Falsafah) dan Tahāfut al-Tahāfut (Kerancuan terhadap Kerancuan) menjadi bukti bahawa perbezaan pendapat bukan sebab untuk permusuhan, tetapi pendorong kepada kemajuan pemikiran.

Imam Abu Hanifah pula menolak pelantikan politik kerana enggan mengorbankan prinsip keilmuan. Walaupun dipenjara oleh Khalifah al-Mansur, beliau tidak membalas dengan dendam, sebaliknya berpegang teguh pada prinsip ilmu dan integriti moral. Tindakan beliau menggariskan bahawa ilmu tidak tunduk kepada kuasa, dan bahawa keilmuan sejati mesti bebas daripada kepentingan politik.

Dalam konteks kontemporari, Prof. DiRaja Syed Muhammad Naquib al-Attas menegakkan konsep Islamisasi ilmu sebagai reaksi terhadap sekularisme akademik, dan berdebat dengan orientalis serta sarjana Muslim moden seperti Fazlur Rahman secara ilmiah — melalui karya, bukan melalui serangan peribadi. Ini mencerminkan tradisi adab al-‘alim, iaitu disiplin rohani dan intelektual yang menjadi asas kepada martabat universiti Islam.

Pengalaman Barat: Ilmu Maju Kerana Kebebasan, Bukan Kuasa

Dalam dunia Barat, kemajuan sains dan falsafah tidak lahir daripada keseragaman, tetapi daripada konflik intelektual yang terbuka.

Galileo Galilei (1564–1642) ditindas oleh Gereja kerana mendukung heliosentrisme, tetapi sejarah membuktikan bahawa kebenaran saintifik tidak boleh dipenjarakan selama-lamanya. Pengiktirafan Gereja Katolik terhadap Galileo lebih 300 tahun kemudian menjadi pengajaran bahawa institusi berkuasa tidak boleh mengatasi kebenaran ilmu.

Charles Darwin (1809–1882) pula dikecam hebat kerana On the Origin of Species (1859), namun komuniti sains Barat tidak menyekat penyelidikannya. Sebaliknya, mereka menilai dan mengkritik ideanya secara terbuka — melahirkan pelbagai teori lanjutan dalam biologi moden. Tradisi ini menunjukkan bahawa di Barat, kritikan ialah mekanisme kemajuan, bukan alat penghinaan.

Ahli falsafah Bertrand Russell (1872–1970) juga pernah dipecat dari Universiti City College New York pada 1940 kerana pandangannya tentang moral dan agama, tetapi komuniti akademik antarabangsa mempertahankan haknya untuk berfikir. Tindakan universiti-universiti lain yang menjemput Russell selepas itu menggambarkan prinsip kebebasan akademik yang tinggi — bahawa ilmu mesti dilindungi walau pandangan itu tidak popular.

Timur: Adab dan Hierarki Ilmu sebagai Landasan Keharmonian

Tradisi Timur pula memberi penekanan kepada adab dan keharmonian dalam perbezaan. Dalam ajaran Konfusius, ilmu bukan sekadar pengetahuan, tetapi cara hidup yang menuntut kesantunan terhadap perbezaan pandangan. Dalam Analects, murid-murid Konfusius menyoal gurunya secara kritis tetapi tetap beradab, mencerminkan keseimbangan antara kebebasan akal dan kehalusan budi.

Tokoh pembaharu Jepun Fukuzawa Yukichi (1835–1901) pula menolak feudalisme intelektual. Beliau memperkenalkan sistem pendidikan bebas di Universiti Keio yang menolak ketaatan membuta tuli kepada hierarki kuasa. Walaupun dikritik oleh nasionalis konservatif, Fukuzawa menjawab dengan karya ilmiah, bukan emosi — menandakan kematangan akal Timur yang beradab dalam berbeza pandangan.

Rabindranath Tagore (1861–1941) di India menentang sistem pendidikan kolonial Inggeris yang mematikan jiwa pelajar, lalu menubuhkan Universiti Visva-Bharati sebagai alternatif berteraskan humanisme sejagat. Tagore percaya bahawa ilmu yang sejati mesti membebaskan manusia daripada perhambaan minda dan ketakutan kuasa.

Krisis Akademia: Dari Adab ke Saman

Ironinya, ketika dunia Islam, Barat dan Timur telah mempraktikkan tradisi wacana yang terbuka, sebahagian universiti di Malaysia kini seolah-olah menampakkan arah yang terbalik. Perbezaan pandangan diurus dengan surat tunjuk sebab, amaran pentadbiran, malah ada kes saman sivil antara pentadbir dan pensyarah. Berbeda pendapat dengan kepimpinan universiti kadang-kala dianggap najis mughalazah yang harus disucikan dengan memberhentikan ahli akademik berkenaan atau menyingkirkannya dari medah ilmu.

Contoh nyata pernah dilaporkan dalam media antara tahun 2010 hingga 2023 — apabila pensyarah ditegur, disiasat atau disekat akses akademiknya kerana menulis pandangan kritikal terhadap dasar universiti atau pelantikan tertentu. Beberapa kes juga menunjukkan bagaimana pentadbir menggunakan peguam bagi mempertahankan ego peribadi, bukan maruah institusi.

Perkara ini bertentangan dengan prinsip Kebebasan Akademik yang diiktiraf oleh UNESCO melalui Recommendation Concerning the Status of Higher-Education Teaching Personnel (1997), yang menegaskan bahawa “academic freedom is the right of teachers and researchers to express freely their opinion about the institution or system in which they work.”

Apabila universiti menindas suara ilmiah, ia bukan hanya membunuh individu, tetapi membunuh roh ilmu itu sendiri. Sarjana yang takut tidak akan berfikir; pelajar yang takut tidak akan bertanya; universiti yang takut tidak akan maju.

Kepimpinan Ilmuwan dan Kejatuhan Budaya Budi

Akar masalah ini ialah kegagalan kepimpinan akademik. Ramai pentadbir universiti hari ini naik bukan kerana visi ilmu, tetapi kerana politik peribadi dan kesetiaan kepada kuasa. Mereka ini digambarkan sebagai ahli akademik buluh kasap — tajam di luar, kosong di dalam; keras terhadap bawahan, lembut kepada atasan.

Pemimpin sebegini melihat kritikan sebagai ancaman, bukan peluang pembaikan. Mereka menutup ruang perbahasan, menindas rakan sejawat, dan menjadikan undang-undang sebagai senjata peribadi. Mereka lupa bahawa universiti bukan tempat menyembah jawatan, tetapi tempat mengangkat ilmu.

Kepimpinan ilmuwan yang tulen sebaliknya berjiwa besar, sabar terhadap kritikan dan berani menerima perbezaan. Dalam tradisi Islam, pemimpin seperti al-Farabi dan Ibn Khaldun menulis teori sosial dan politik yang berbeza daripada arus pemerintah, tetapi tetap diiktiraf sebagai tokoh besar. Dalam konteks moden, pemimpin universiti mesti mencontohi keberanian moral ini — mendahulukan ilmu daripada ego, mendahulukan adab daripada dendam.

Mengembalikan Akal Budi dan Martabat Menara Gading

Universiti ialah jantung kepada tamadun. Ia tidak boleh hidup di bawah tekanan kuasa, kerana ilmu hanya bernafas dalam suasana bebas, beradab dan berakal.

Dunia Islam mengajarkan ikhtilaf yang beradab; dunia Barat membuktikan bahawa kritikan membuka jalan kemajuan; dunia Timur pula menegaskan pentingnya keseimbangan antara akal dan adab. Maka, apabila universiti kita memilih jalan saman, amaran dan penghinaan — kita bukan hanya mundur ke belakang, tetapi sedang menolak tradisi keilmuan dunia yang telah terbukti membina peradaban.

Universiti yang hebat tidak melahirkan penakut, tetapi pemikir. Dan pemimpin akademik sejati bukan mereka yang memenjarakan hujah, tetapi yang menyuburkan ruang berfikir.

Selagi akal budi disingkirkan dari kepimpinan akademik, universiti akan kekal sebagai menara kosong — tinggi, tetapi tanpa jiwa.