Bila Sungai Bertukar Warna: Amaran dari Myanmar, Thailand dan Kini Malaysia

OLEH: TIMMY SAY

Di hulu Sungai Perak, airnya tiba-tiba bertukar biru. Penduduk kampung menyangka ia pantulan langit selepas hujan, tetapi Jabatan Alam Sekitar mengesahkan sesuatu yang jauh lebih serius.

Terdapat tiga aktiviti perlombongan di kawasan itu, iaitu satu lombong nadir bumi dan dua lombong bijih timah. Siasatan sedang berjalan dan sampel air telah dihantar ke Jabatan Kimia untuk analisis lanjut. Ketua Pengarah JAS, Datuk Wan Abdul Latiff Wan Jaffar, berkata perubahan warna mungkin berpunca daripada aktiviti perlombongan berhampiran atau tindak balas bahan kimia yang dibuang ke sungai.

Air biru Sungai Perak bukan sekadar aneh pada pandangan mata. Ia petanda bahawa Malaysia kini sedang menjejaki laluan berisiko yang telah memerangkap Myanmar dan Thailand lebih awal. Fenomena ini menandakan fasa baharu perebutan nadir bumi di Asia Tenggara, satu perlumbaan yang menjanjikan kekayaan besar tetapi juga bencana jika disalah urus.

Sungai yang Menjadi Korban di Myanmar

Di negeri Kachin dan Shan di utara Myanmar, sungai-sungai yang suatu ketika dahulu menjadi nadi kehidupan kini berwarna jingga dan beracun. Laporan Global Witness dan imej satelit menunjukkan kawasan itu dipenuhi kolam pelindian terbuka yang digunakan untuk meleraikan nadir bumi daripada batuan. Cecair kimia yang digunakan meresap ke tanah dan mengalir ke Sungai Kok, seterusnya ke Thailand, membawa arsenik dan bahan toksik ke dalam sistem air serantau.

Antara tahun 2017 hingga 2024, eksport nadir bumi dari Myanmar ke China dianggarkan bernilai lebih 4.2 bilion dolar Amerika. Namun di sebalik keuntungan itu, ratusan kampung kehilangan sumber air bersih dan hasil pertanian. Lebih 19 tapak perlombongan di Shan dikawal oleh kumpulan bersenjata, menjadikan nadir bumi bukan sekadar isu ekonomi tetapi juga isu keselamatan.

Inilah ironi tenaga hijau. Dunia mahu lebih banyak bateri, kenderaan elektrik dan turbin angin, tetapi untuk mencapainya, tanah Myanmar terpaksa dibasuh dengan asid. Teknologi yang kononnya dicipta untuk melindungi bumi kini sedang menghancurkan bumi yang lain.

Thailand di Persimpangan

Thailand juga sedang menghadapi dilema yang serupa. Awal November lalu, Bangkok menyaksikan protes besar-besaran di hadapan Kedutaan Amerika Syarikat. Penunjuk perasaan memakai topeng menyerupai Presiden Donald Trump dan Perdana Menteri Anutin Charnvirakul sebagai simbol bantahan terhadap perjanjian nadir bumi yang ditandatangani secara tergesa antara kedua-dua negara.

Perjanjian itu memberi keutamaan kepada syarikat Amerika untuk melabur, melombong dan membeli nadir bumi baharu pada kadar pasaran. Walaupun kerajaan menegaskan perjanjian tersebut tidak mengikat dari segi undang-undang, ramai rakyat Thailand melihatnya sebagai pintu masuk pengaruh asing terhadap sumber strategik negara.

Ahli Parlimen pembangkang dari Chiang Mai, Phattarapong Leelaphat, mengingatkan bahawa kerajaan mesti membangunkan rangka undang-undang yang kukuh sebelum membenarkan sebarang pelombongan supaya pencemaran seperti di Myanmar tidak berulang. Jabatan Kawalan Pencemaran Thailand juga telah menjalankan pemantauan air di Sungai Kok, Sai dan Mekong selepas kesan toksik dari kawasan perlombongan di Myanmar didapati telah sampai ke utara Thailand.

Malaysia Tidak Lagi Boleh Berdiam Diri

Malaysia kini berada di tengah-tengah perhatian dunia. Negara ini memiliki kira-kira 16 juta tan metrik simpanan nadir bumi di Kelantan, Terengganu, Perak, Pahang dan Kedah. Dengan potensi yang besar, Malaysia kini ditekan untuk membuka sektor perlombongan baharu.

Namun di sebalik peluang ekonomi, tanda-tanda bahaya semakin jelas. Sungai Perak yang bertukar biru di Gerik membuktikan bahawa kita tidak kebal daripada risiko pencemaran yang pernah melanda negara jiran.

Kerajaan Malaysia sebelum ini telah melarang eksport nadir bumi mentah bagi memastikan pemprosesan dilakukan dalam negara untuk menambah nilai tempatan. Tetapi perjanjian baharu dengan Amerika Syarikat menimbulkan persoalan. Ia mengandungi klausa yang melarang sekatan eksport, yang menimbulkan kebimbangan bahawa kedaulatan negara terhadap sumber sendiri mungkin terjejas.

Dalam masa yang sama, Malaysia juga sedang berunding dengan China melalui Khazanah Nasional untuk membina loji penapisan. Satu projek perintis di Gerik menggunakan teknologi pelindian tanah dari China. Kaedah ini membolehkan nadir bumi diekstrak tanpa penggalian besar, namun ia masih berisiko tinggi terhadap pencemaran air jika tidak dikawal dengan ketat.

Kerajaan berharap untuk menarik pelaburan bernilai 100 bilion ringgit dan mewujudkan 4,000 pekerjaan menjelang tahun 2030 seperti yang dinyatakan dalam Rancangan Induk Perindustrian Negara. Walau bagaimanapun, undang-undang sedia ada seperti Akta Kualiti Alam Sekeliling 1974 dianggap sudah lapuk dan tidak lagi sesuai untuk mengawal industri moden ini. Pakar alam sekitar dan ekonomi menyeru agar setiap lesen perlombongan melalui penilaian impak alam sekitar yang tegas serta mendapat persetujuan komuniti tempatan.

Mengapa Kita Tidak Boleh Belajar Dari Amerika Syarikat atau Negara Lain

Ada yang berpendapat Malaysia harus mencontohi Amerika Syarikat, Jepun atau Australia dalam mengurus industri nadir bumi. Tetapi sejarah membuktikan sebaliknya. Amerika mempunyai lombong Mountain Pass di California, namun sejak 1990-an mereka sendiri menghantar bahan mentah ke China untuk ditapis kerana kos tinggi dan pencemaran yang sukar dikawal.

Contoh paling dekat ialah Lynas di Pahang, satu-satunya loji pemprosesan nadir bumi di Asia Tenggara. Syarikat ini menapis bijih dari Australia tetapi menghasilkan sisa radioaktif yang masih menjadi tanda tanya. Di manakah sisa itu disimpan? Apakah ia dipantau sepenuhnya? Persoalan ini kekal tidak terjawab secara terbuka walaupun ia melibatkan keselamatan alam sekitar dan kesihatan awam.

Model Barat menumpukan kepada keuntungan cepat dan eksport, bukan kepada pembangunan ekosistem industri tempatan yang lengkap. Malaysia tidak boleh mengulangi kesilapan itu. Belajar daripada mereka hanya akan menjadikan kita pengeksport bahan mentah yang menanggung pencemaran, sedangkan nilai tambah dan teknologi dikuasai oleh pihak luar.

Belajar Dari China

Inilah sebabnya Malaysia dan Asia Tenggara perlu belajar daripada China. Negara itu kini menguasai lebih 85 peratus kapasiti penapisan nadir bumi dunia bukan hanya kerana kekayaan sumbernya, tetapi kerana disiplin dalam membangunkan sistem industri yang menyeluruh dan bersepadu.

China tidak menggali secara membabi buta. Ia membina rangkaian industri tertutup dengan sistem rawatan sisa bersepadu yang memastikan bahan kimia tidak bocor ke sungai. Kawasan perlombongan di Jiangxi dan Baotou dilengkapi teknologi pemulihan tanah dan air, menjadikan prosesnya lebih selamat serta ekonomi. Melalui dasar kitar semula yang ketat, China juga mengitar semula nadir bumi daripada sisa elektronik dan magnet lama untuk mengurangkan kebergantungan terhadap perlombongan baharu.

Kekuatan China bukan sekadar pada bijih nadir bumi, tetapi pada keupayaan menukar bahan mentah menjadi magnet, bateri dan cip berteknologi tinggi. Ia melihat nadir bumi sebagai tulang belakang kepada perindustrian abad ke-21, bukan sekadar komoditi dagangan.

Malaysia boleh belajar bahawa pembangunan lestari tidak perlu mengorbankan keuntungan. Ia memerlukan ilmu, kesabaran dan perancangan jangka panjang. China mengambil masa tiga dekad untuk membina kekuatan ini dan Malaysia perlu mengambil langkah yang sama dengan kebijaksanaan, bukan kerakusan.

Dari Sungai Perak ke Sungai Masa Depan

Air Sungai Perak yang biru bukan sekadar warna aneh tetapi cermin kepada masa depan. Sama ada ia akan menjadi simbol kemajuan atau amaran kepada kemusnahan bergantung kepada keputusan kita hari ini.

Myanmar menunjukkan akibat apabila undang-undang longgar. Thailand memberi contoh bahaya apabila perjanjian ditandatangani tanpa perlindungan. Kini Malaysia mesti menjadi contoh ketiga yang lebih bijak dengan membina industri nadir bumi berdasarkan ilmu, teknologi bersih dan tanggungjawab ekologi.

Jika kita belajar dari China, kita boleh menjadikan nadir bumi bukan sumpahan tetapi rahmat. Sumber ini mampu membina kemerdekaan ekonomi baharu yang berasaskan pengetahuan dan inovasi. Sungai yang kini berwarna biru seharusnya menjadi amaran, bukan kepada airnya, tetapi kepada kita semua yang sedang menulis masa depan negara dan bumi yang kita warisi.